“Kadın ustaya ne denir?” diye sorup duranlara cevabım kısa ve net: Kadın ustaya usta denir. Nokta. Bu kadar basit bir gerçeğin hâlâ tartışma konusu olması, dilimizin değil, güç ilişkilerimizin meselesi. Eğer bir kelimeyi sırf kadınlar için bükmek zorunda hissediyorsak, bükülen kelime değil; bakış açımızdır. Bugün bu soruyu söküp takacağım; çünkü dille uğraşırken aslında zihni yeniden döşeriz.
Kadın ustaya ne denir? Dilin kuralı mı, alışkanlığın gölgesi mi?
Türkçede dilbilgisel cinsiyet yoktur. “Usta”, “mimar”, “mühendis”, “şoför”, “kaynakçı” — hepsi cinsiyetsizdir. Yani “Kadın ustaya ne denir?” sorusu, dil bilgisinden değil, sosyal beklentilerden doğar. Bir dükkânda “hanım usta” tabelası gördüğümüzde sevimli bir ayrıntı sandığımız şey, aslında “asıl usta erkektir, kadınsa özel olarak belirtilmelidir” ön kabulünün duvara yazılmış hâlidir. Peki bu notu kimin için düşüyoruz? Kadın için mi, yoksa erkek normu bozulmasın diye mi?
Yanlış çözümler: Uydurma dişilleştirmeler ve küçültücü ekler
“Ustala”, “ustahanım”, “ustakız” gibi türetmeler kulağa şaka gibi gelebilir; ama iş başa düşünce resmî yazılara, ilanlara, haber başlıklarına sızıyor. Bu tür yapay adlandırmalar iki sorun yaratır:
1) Standart dışıdır: Türkçenin üretim kalıplarında böyle bir meslek dişilleştirme eklemi yoktur.
2) Küçültücüdür: “Kız”, “hanım”, “abla” gibi eklentiler mesleki yeterliği değil, cinsiyeti öne çeker; ustalığı gölgeler.
Kısacası, “kadın usta”yı görünür kılalım derken mesleği karikatürize ederiz. Ustalık, cinsiyetle değil, beceri ve deneyimle ölçülür.
Ustalık zinciri: Çırak, kalfa, usta… ve hepsi herkese ait
Türk zanaatkârlık kültürü üç basamakla anlatılır: çırak–kalfa–usta. Bu zincir hem erkeklere hem kadınlara açık olmalıdır; kapıyı kelimeler değil, kapıyı tutan eller kapatır. “Kadın çırak”a tahammül edip “kadın usta”yı tuhaf karşılıyorsak, sorunumuz dil değil zihniyettir. Şunu kabul edelim: Ustalık belgesini alan herkes ustadır; “kadın olduğu için başka bir kelime bulalım” demek, belgenin altına görünmez bir “ama” kondurmaktır.
“Bayan usta” tuzağı: Kibar görünümlü dışlama
“Bayan” kelimesi kibar gibi durur ama mesleki bağlamda yersizdir. “Bayan usta aranıyor” ilanı, “uğraştığımız şey meslek değil, cinsiyet” diye bağırır. Doğrusu basit: “Usta aranıyor (kadın/erkek)”. Nitelik belirtilmek isteniyorsa “Kaynak ustası”, “Seramik ustası”, “Elektrik ustası” gibi alanı söylemek yeterlidir. Cinsiyeti vitrine koymak, beceriyi arka odaya atmak demektir.
Üstat mı, usta mı? Saygı ve erişilebilirlik
“Üstat/üstad” daha ziyade sanat ve ilim çevresinde bir onur unvanıdır; günlük iş yaşamında fazlasıyla resmî ve maskülen bir tını taşır. Atölyede, sahada, şantiyede çalışan bir profesyonele “usta” demek hem yerinde hem de kapsayıcıdır. Unvanı ağırlaştırmak, kapıyı ağırlaştırır; “usta” ise hem esnafın hem mühendisin omzuna yakışır.
“Kadın ustaya ne denir?” sorusunun zayıf noktaları
Bu sorunun görünmeyen problemi, “normal”i erkek saymasıdır. “Usta”yı erkekle özdeşleştirir, “kadın”ı istisna gibi konumlandırır. Provokatif sorular:
— Neden “erkek hemşire”yi belirtirken, “kadın doktor”u belirtmeyi sorun etmiyoruz?
— “Kadın usta”yı özellikle vurgulamak, görünürlük mü sağlar, yoksa “nadire” vitrini mi kurar?
— Bir işi kadın iyi yaptığında “kadın eli değmiş” derken, erkek iyi yaptığında neden sadece “usta işi” deriz?
Bu soruların her biri, eşitliğin dilde başladığını, ama dille bitmediğini hatırlatır.
İşyeri ve medya için pratik dil rehberi
- İlanlar: “Usta aranıyor” başlığını kullanın; metinde fırsat eşitliği beyanını belirtin. Cinsiyeti değil, beceriyi öne çıkarın.
- Haber ve içerik: “Kadın usta” ifadesini yalnızca görünmezlik duvarını kırmak için geçici vurgu olarak kullanın; norm hâline getirmeyin.
- Tabelalar: “Usta Ayşe — Marangozluk” yazın; “Hanım Usta Ayşe” gibi ifadelerden kaçının.
- Hitap: Atölyede herkese “usta” diye hitap etmek, hiyerarşiye değil yetkinliğe dayalı saygıyı kurar.
Direnç nereden geliyor? Konforla hesaplaşma
Erkek egemen alanlarda “usta” kelimesinin kadınla yan yana durması, konforu bozar. Çünkü “usta” sadece beceri değil; alan, pazar, prestij demektir. Kelimeyi kadınla buluşturmamak, bu kaynakların kapısını da kapalı tutar. Oysa dilin en güçlü yanı, gerçekliği önce sözde kurmasıdır: Söylediğimiz şeyi daha kolaylaştırır. “Usta”yı kadınlarla birlikte söyleyebildikçe, atölyelerin kapıları da daha rahat açılır.
“Kadın ustaya ne denir?”: Arama niyeti ve doğru cevap
SEO’nun yalın gerçeği şu: İnsanlar bu soruyla arama yapıyor çünkü kafaları karışık. İçeriğin ilk satırlarında net yanıtı verin, sonra tartışmayı derinleştirin. Anahtar ifade (“Kadın ustaya ne denir?”) başlık ve ara başlıklarda yer alsın; metin boyunca “usta”, “kadın usta”, “zanaatkâr” gibi doğal eşdizimler kullanılsın. Ama unutmayın: Sıralama için değil, saygı için yazıyoruz.
Bugün ne yapacağız?
— İş ilanlarınızdaki “bayan/erkek” kalıplarını temizleyecek misiniz?
— Tabelanızı “Usta …” diye sadeleştirecek misiniz?
— İçerik üretirken “kadın” vurgusunu tıklanma için değil, değişim için mi kullanacaksınız?
Son söz: Normal olanı normal söyleyelim
“Kadın ustaya ne denir?” sorusunun en dürüst cevabı, dilimizin zaten verdiği cevaptır: Usta. Gerektiğinde bağlam için “kadın usta” denir; hepsi bu. Ustalığın cinsiyeti yoktur; herkesin emeği, zekâsı ve titizliği vardır. O hâlde kelimeleri düzeltmekten vazgeçip, kapıları düzeltelim. Çünkü bir toplum, meslek adlarını eşitleyerek değil, mesleklerin kapılarını eşitleyerek değişir. Şimdi sıra sizde: Tabelalarınızı, ilanlarınızı, cümlelerinizi gözden geçirin. Ustalığı hak edene aynı kelimeyi esirgemeyin.